Ongeschreven regels bepalend voor het succes van de overheid

Voorkom een bestuurder met strakke regels te zijn!
Stefan Zoeteweij
Management Consultant

Om als overheid goed te kunnen sturen zijn regels, governance codes en prestatiecontracten nuttige hulpmiddelen. Het is echter van belang dit in samenhang te zien met de zogenaamde ongeschreven governance. Het belangrijkste verschil tussen mens en dier is volgens Yuval Noah Harari (schrijver van de megaseller Sapiens) dat wij fictieve realiteiten kunnen creëren. En precies die gave maakt ons uniek en stelt ons in staat om in extreem grote groepen samen te leven. Simpel gezegd: we kunnen verhalen verzinnen om daar vervolgens in te gaan geloven. Deze kwaliteit heeft onder andere geleid tot het ontstaan van landen en overheden en is tevens een belangrijke drijver van hoe landen en overheden functioneren.

Doelstellingen overheid

Een overheid is het hoogste gezag binnen een land en dient verschillende doelen. De huidige regering formuleert haar hoofddoel als volgt: ‘Ons doel is om een sterk land nog beter te maken voor iedereen, nadrukkelijk ook voor mensen die nu het gevoel hebben dat de overheid er niet meer voor hen is’. Om meer concreet te worden zegt Rutte III te investeren in algemene voorzieningen, de nieuwe economie, het klimaatbeleid (‘groenste kabinet ooit’) en in een herkenbaar Nederland in een sterke internationale inbedding. Om deze doelstellingen te realiseren kan de overheid gebruik maken van diverse instrumenten, waaronder het opstellen van wet- en regelgeving en het inzetten van financiële middelen.

Sturen op doelstellingen door middel van geschreven en ongeschreven governance

Het sturen op doelstellingen wordt ook wel governance genoemd (het woord governance is afgeleid van het Griekse werkwoord kubernáo, wat sturen betekent) en houdt zich bezig met de manier waarop doelen behaald worden (1) de manier waarop hierover gecommuniceerd wordt (2) en de wijze van controle (3). Simpel gezegd is governance een pakketje aan geschreven en ongeschreven regels. Naar de regels die de overheid uitschrijft (bijvoorbeeld verplichte Wilhelmusles op school) of de afschaffing van regels (bijvoorbeeld minder gaswinning of ontregelen van de zorg) gaat meestal veel aandacht uit. Ongeschreven governance betreft onder andere organisatiecultuur en organisatienormen. Het gaat daarbij niet om de geplande, maar de geleefde organisatie. Het is jammer dat de ongeschreven governance soms wat ondergesneeuwd lijkt te raken, aangezien zij vaak een veel positiever karakter heeft: niet verplichtend en gericht op inperking, maar juist gericht op onderlinge verbinding.

Tips met betrekking tot ongeschreven governance

Om aandacht te besteden aan ongeschreven governance, volgt hier een aantal tips. Als Rutte III bijvoorbeeld, zoals het regeerakkoord aangeeft, aandacht wil besteden aan het  klimaat, dan is het goed niet alleen te focussen op formele regels (emissiereductie), maar is het belangrijk tevens uitgebreid aandacht te geven aan ‘zachte’ aspecten zoals vaktrots, omgeving en helderheid.

• Creëer vaktrots

Als overheid zie je graag dat ambtenaren er trots op zijn om voor hun land te mogen werken en er een mooier en milieubewuster land van te maken. Een mooi voorbeeld van hoe vaktrots gecreëerd kan worden was te zien in de Franse hoofdstad. In Parijs komt vervuild water, wanneer de riolering is dichtgeslibd, in de rivier de Seine terecht. Om het volledig dichtslibben van de riolering te voorkomen wordt vuil afgevoerd en ander belangrijk werk gedaan. Tegen deze achtergrond werd ten behoeve van de rioolwerkers de volgende slogan geformuleerd: ‘Wij zorgen ervoor dat er in 2010 weer zalm in de Seine zwemt’. Een mooi voorbeeld van een motiverende, meetbare en betekenisvolle strategie met als doelstelling het creëren van commitment en vaktrots. In 2010 zwom er daadwerkelijk weer zalm in de Seine.

• Creëer de juiste (sociale en fysieke) omgeving

De omgeving beïnvloedt het gedrag van mensen. Schone straten zorgen ervoor dat mensen minder vuil op straat gooien. Een schone straat impliceert dat het op straat gooien van afval niet normatief is (de straat is immers schoon). Het werkt echter ook andersom: als uit de omgeving blijkt dat bepaalde normen niet belangrijk zijn, leidt dit tot deactivering van normen. Zo blijkt uit onderzoek dat wanneer er een brief uit een brievenbus hangt waarin heel duidelijk 5 euro zit, voorbijgangers twee keer zo vaak de brief stelen wanneer de brievenbus beklad is met graffiti in vergelijking met een keurig schone brievenbus. Om ervoor te zorgen dat geschreven regels worden nageleefd is het belangrijk dat de omgeving normatief gedrag uitlokt en blijft uitlokken. De (top van de) overheid dient vanzelfsprekend het goede voorbeeld te geven. Fijn dus dat Rutte zelf netjes zijn koffie opruimt.

• Creëer helderheid

Helderheid heeft betrekking op wat de overheid van haar departementen verwacht. Hoort het thema milieu bij Infrastructuur & Waterstaat (I&W), bij Economische Zaken en Klimaat (EZK) of bij alle ministeries? Binnen elk departement moet het voor elke ambtenaar helder zijn waar hij of zij in de ‘keten’ staat. Andersom geldt ook dat het voor de ambtenaar duidelijk is wat hij of zij van de werkgever kan verwachten. Zo dient bijvoorbeeld het beloningssysteem helder te zijn. Hierbij gaat het niet persé om hippe vormen, zoals het personeel dat haar eigen salaris mag bepalen of het volledig openbaar maken van alle salarissen, maar om het creëren van duidelijkheid omtrent de beloningen.

Dan Ariely beschrijft in zijn boek ‘Predictably irrational’ hoe advocaten wanneer hen gevraagd wordt hulpbehoevenden tegen een zeer laag tarief te helpen hiervoor massaal bedanken. Wanneer hen echter gevraagd wordt de hulpbehoevenden gratis bij te staan,  blijkt dat meer dan de helft van de advocaten hiertoe bereid is. De aanvragers hadden bij hun initiële vraag sociale en marktnormen door elkaar gehaald. Evenzo moet het voor ambtenaren duidelijk zijn welk deel van hun arbeid financieel en welk deel sociaal beloond wordt.

Geschreven én ongeschreven governance 

Bovenstaande voorbeelden maken duidelijk hoe ingewikkeld en uitdagend het is om een prettige ongeschreven governance te creëren. Toch is dit belangrijk aangezien de ongeschreven governance bepaalt in welke mate de geschreven governance succesvol is. Voorkom een bestuurder met strakke regels te zijn terwijl het ambtenarenapparaat graag ziet dat ook het ‘verhaal’ of de ‘vaktrots’ een plaats krijgt. Stuur op geschreven én ongeschreven regels!

Dit artikel is verschenen in het magazine TPC en op TPC Online.

Stefan Zoeteweij
Management Consultant